Door Hans Tiemersma /
Met plezier heb ik de afgelopen weken de nieuwe biografie van Erasmus gelezen.[1] Als Bijbelwetenschapper nam hij in de 15e en 16e eeuw een belangrijke positie in. Al lezende werd mij duidelijk dat hij getypeerd kan worden als religieus-humanist.
Rond 1500 – toen Erasmus circa 35 jaar was (zijn geboortejaar is onduidelijk) – besteedde hij ruim een jaar aan de studie van de oertekst van de Bijbel in het Grieks. Hij ontdekte daarbij belangrijke vertaalfouten in de Vulgaat, de Bijbelvertaling in het Latijn, die in de periode 400 – 1600 grote invloed had op het kerkelijk leven en de maatschappij. De Vulgaat werd door de toenmalige Bijbelwetenschappers (scholastici) gezien als een Goddelijk geïnspireerde tekst die onfeilbaar was. Maar Erasmus stelde dat de Vulgaat ‘een door de kerk gecanoniseerde collectie Latijnse Bijbelvertalingen van geheel verschillend soortelijk gewicht (was), die allemaal van meet af aan ongelukkige vertaalkeuzen hadden bevat’ (p.553) .
Erasmus verzette zich tegen de geleerden die de tekst van de Bijbel vaak letterlijk interpreteerden en zich verloren in allerlei leerstellige regels die vervolgens aan het gewone volk opgelegd werden. Hij vond dat de oertekst zo goed mogelijk vertaald moest worden, waarna de interpretatie aan de lezer zelf overgelaten moest worden. Volgens Erasmus was de Bijbel geen Goddelijk geïnspireerde tekst, maar een aards product van menselijke mensen. Biograaf Sandra Langereis schrijft daarover:
Laat iedereen toch vooral begrijpen wat hij of zij kan begrijpen, was zijn boodschap aan de strenge officiële godgeleerden. Erasmus wenste dat alle vrouwen de evangeliën lazen, en dat alle vrouwen de Paulusbrieven lazen, dat de boer de Bijbel zingzong bij zijn ploeg, dat de wever de Bijbel zingzegde bij zijn spoelen. Erasmus gunde een betere Bijbel aan alle mensen (p.514).
Humanisten als Erasmus stonden daarmee lijnrecht tegenover de scholastici. Niet christelijkheid was volgens Erasmus de inzet van de wetenschappelijke discussie:
Deze hele controverse gaat eerder over woorden dan over inhoud en heeft naar mijn idee niks te maken met geloof (p.680).
Terwijl ik de biografie las, zag ik een interessante parallel met een uitspraken van J.H. van Oosbree. Volgens Berry Brand[2] zette Van Oosbree zich ‘af tegen een letterlijke interpretatie van de Bijbel met de uitspraak dat men zich moest verbinden aan de zin der dingen’ (p.233). Van Oosbree zag de noodzaak om met het geloof dicht bij de ervaringen van mensen te blijven. Een geëmancipeerd geloof, zouden we dat nu noemen. Brand concludeert zelfs:
Ook al liet Van Oosbree zich nog in ouderwetse termen en soms tegenstrijdig uit, toch lijkt het erop dat zijn denken al helemaal tendeerde naar een geseculariseerde en gehumaniseerde toekomstverwachting. Het Koninkrijk Gods, waarin vrede zou heersen, mensen elkaar geen leed zouden berokkenen, de liefdemacht Gods zich ten volle zou openbaren. Het Koninkrijk moest door mensen tot stand gebracht worden. Daar kwam een goddelijk ingrijpen van bovenaf, een wederkomst van Christus niet meer aan te pas (p. 241).
In het archief van het Apostolisch Genootschap is het aantal verwijzingen naar Erasmus beperkt. In ‘Het boek voor onzen tijd’ van F.W. Schwarz uit 1872 zie ik een korte verwijzing naar Erasmus. Verder is nog de weekbrief van L. Slok van 28 oktober 1952 interessant, waarin hij het belang van Erasmus voor de hervorming van de kerk een duiding geeft.
Of Van Oosbree de werken van Erasmus gekend heeft, kan ik in de beperkt geraadpleegde literatuur niet terugvinden. We zullen waarschijnlijk nooit weten of Van Oosbree ook een oude dag heeft horen ritselen.[3] Een en ander roept bij mij de vraag op: vertoonde het genootschap al religieus-humanistische trekjes voordat het zo genoemd werd?
[1] Langereis, Sandra. Erasmus. Dwarsdenker. Amsterdam: De Bezige Bij, 2021
[2] Brand, Berry. Nieuw licht op oude wegen. Delft: Eburon, 2013
[3] Cantate 1946-1966, Baarn: Apostolisch Genootschap, 1966. Hierin komt de tekst ‘het ritselen van een nieuwe dag’ voor.
Erasmus is een interessant persoon. Hij vertegenwoordigde de milde, genuanceerde kant van de Reformatie. Regelmatig stond hij lijnrecht tegenover Maarten Luther, die hij maar een grote mond vond hebben. Niet onbelangrijk: Erasmus heeft nooit gebroken met de rooms-katholieke kerk en trachtte het hoofd koel te houden in al dat reformatiegeweld. Ik weet niet of je Erasmus kunt typeren als religieus-humanist. Hij was eerder religieus, dan humanist. Wat pleit voor zijn humanistische kant is het centraal stellen van het mens-zijn. Ad fontes: teruggaan naar de bronnen (in dit geval van de Bijbel, aangevuld met de klassieke werken) was zijn belangrijkste drijfveer. Dit alles binnen de bubbel van het christelijke geloof. Daar valt ook nu nog wat te winnen. Ik vraag me wel af of het genootschap zich kan en wil begeven in deze bubbel. Verhelderend is een link naar een artikel van het Erasmus Center for Early Modern Studies met informatie over humanisme in relatie tot Erasmus: https://www.erasmus.org/index.cfm?itm_name=humanism-NL
Als het al zo was dat Van Oosbree deze humanistische stip op de horizon zette, is dat door L. Slok grondig teniet gedaan door de humanistische gelijkwaardigheid bij man/vrouw, AG/ buitenwereld, dienenden/luisteraars onderuit te halen. Zijn enige schatplicht was dus een verwijzing naar de importantie van Erasmus.
Heel actueel!
Momenteel gaat het ook meer over de vorm dan over de inhoud. Maakt mij niet uit welke benamingen er gehanteerd worden. De boodschap hoor ik wel, alleen ontbreekt me het geloof op deze wijze.
Ik hoor liever het ritselen van een nieuwe dag, puttend uit innerlijke bronnen.
Van harte mee eens, Hans! Hetzelfde geldt voor Spinoza en Van Oosbree. Zie voor beide parallellen mijn bijdrage aan het seminar religieus humanisme van Hans Alma van 17 september 2021. We hebben bewustzijn van onze wortels nodig, aansluiting bij de religieus-humanistische traditie, besef van de gelaagdheid van onze opvattingen. ‘Reculer pour mieux sauter’!
In dit kader is de
oratie van prof. dr. M.B. ter Borg in beraamt leesvoer:
adoc.pub_niet-institutionele-religie-in-de-moderne-samenlev (1).pdf
in beraamt = interessant