Door Manfred Horstmanshoff /
Is compassie een nieuw woord voor liefde? Is het een vorm van medelijden? Het begrip compassie duikt op heel verschillende plaatsen op. Karen Amstrong schrijft er over en het staat in het Geloofsverhaal van het Apostolisch Genootschap. Te beginnen met deze week hebben we het in ‘Op de keper beschouwd’ een paar keer – en dan uit verschillende hoek – over compassie. Vandaag: Manfred Horstmanshoff.
COMPASSIE EN MEDELIJDEN
Is compassie hetzelfde als medelijden? Woorden bewegen. Zij brengen beweging teweeg en worden zelf ook bewogen. Taal verandert voortdurend. Van Dale geeft als betekenis niet meer dan ‘medelijden’, een letterlijke vertaling van het Latijnse woord compassio: com- ‘mede-’ en passio ‘lijden’. Het Griekse equivalent van compassio, sympatheia, is al even duidelijk: sym- ‘mede-’ en patheia ‘lijden’. Bij ‘lijden’ denken we al gauw aan deerniswekkende toestanden. In de Grieks-Romeinse wijsbegeerte en geneeskunde is passio (Grieks pathos) echter alles wat de ziel ondergaat, de zielenroerselen dus. Dat kan vreugde en smart zijn, pijn en troost, vergeving en verwijt, het hele palet van menselijke gevoelens en emoties. De oorspronkelijke betekenis van de woorden ‘compassie’ en ‘sympathie’ is dus ‘medeleven’, een veel ruimer begrip dan het huidige spraakgebruik doet vermoeden.
Het Engelse compassion, en daardoor ook het Nederlandse ‘compassie’, werd populair door de onvermoeibare ijver van de Britse auteur Karen Armstrong, die in 2009 het initiatief nam voor het Charter for Compassion. De grondslag daarvoor is de zogeheten ‘gulden regel’: ‘Behandel anderen zoals je door hen behandeld wilt worden’, een richtsnoer dat in de grote religieuze wijsheidstradities in de wereld een belangrijke rol speelt. In de Bijbel staat het zo: ‘Behandel anderen zoals je wilt dat ze jullie behandelen’ (Luc 6:31, vgl. Mat 7:12, Nieuwe Bijbel Vertaling, 2004). In Nederland ontstond het Handvest voor Compassie.[i]
In het Nieuwe Testament komt compassie herhaaldelijk voor, met name in twee van de bekendste gelijkenissen van Jezus: ‘De barmhartige Samaritaan’ en ‘De verloren zoon’. In de eerste gelijkenis lezen we over de Samaritaan, toen hij het slachtoffer van een roofoverval zag:
Doch een Samaritaan, die op reis was, kwam in zijn nabijheid, en toen hij hem zag, werd hij met ontferming bewogen. En hij ging naar hem toe, verbond zijn wonden, goot er olie en wijn op; en hij zette hem op zijn eigen rijdier, bracht hem naar een herberg en verzorgde hem (Lucas 10:33-34, vertaling Nederlands Bijbel Genootschap 1951).
In de tweede gelijkenis lezen we over de vader, op het moment waarop hij zijn verloren gewaande zoon ziet terugkeren:
En toen hij nog veraf was, zag zijn vader hem en werd met ontferming bewogen. En hij liep hem tegemoet, viel hem om de hals en kuste hem (Lucas 15:20, NBG 1951).
In beide gevallen wordt in de grondtekst de emotie die in het Nederlands vertaald is als ‘werd met ontferming bewogen’ uitgedrukt door het Griekse werkwoord splanchnizesthai, dat letterlijk betekent ‘in zijn ingewanden bewogen worden’. Volgens antieke opvattingen zetelt het gevoel van ontferming in de milt. Je krijgt het als iets of iemand je echt raakt. Hetzelfde Griekse werkwoord wordt gebruikt als Jezus zieken geneest en als hij de mensenmenigte ziet ‘als schapen die geen herder hebben’ (Mat 9:36). In de Nieuwe Bijbel Vertaling (2004) en in De Bijbel in Gewone Taal (2014) wordt het weergegeven als ‘hij kreeg medelijden’, maar medelijden is iets anders. Ontferming, barmhartigheid en mededogen zijn woorden die een gezindheid aangeven die dieper gaat dan medelijden. De Herziene Statenvertaling (2010) vertaalt nauwkeuriger: ‘innerlijk met ontferming bewogen’. Het gaat om de liefde die maakt dat je naar iemand toe gaat.
In 1944 marcheerden 20.000 Duitse krijgsgevangenen door de straten van Moskou. Vooraan de generaals. Zij werden met hoongelach ontvangen. Achteraan de magere, haveloze, toegetakelde, volkomen ellendige Duitse soldaten, velen op krukken. Plotseling brak een oude vrouw door het kordon heen en bood een van de soldaten een homp brood aan. Toen kwamen vrouwen van alle kanten. De soldaten waren geen vijanden meer, maar mensen.
Compassie en medelijden bewegen zich in de recente taalontwikkeling uit elkaar. Medelijden is, tijdelijk, meeleven met het verdriet van de ander. Compassie, mededogen, is een levenshouding.[ii]
[i] http://www.handvestvoorcompassie.nl
[ii] https://www.schrijfwijzer.nl/verwarwoordenboek/verwarwoord/634/compassie-medelijden